به گزارش شبکه اطلاع‌رسانی «مرصاد»؛ استان کرمانشاه با دارا بودن بیش از ۴ هزار اثر تاریخی، یکی از غنی‌ترین مناطق ایران از نظر میراث فرهنگی به شمار می‌آید. در این میان، کاروانسراها جایگاهی ویژه دارند؛ بناهایی که نه‌تنها در خدمت کارکردهای اقتصادی و اجتماعی گذشته بوده‌اند، بلکه امروز نیز به عنوان نشانه‌هایی ماندگار از تاریخ جاده‌های بازرگانی و مسیرهای فرهنگی ایران اهمیت دارند.

فلسفه اصلی ایجاد کاروانسراها تأمین امنیت و آسایش مسافران، بازرگانان و کاروان‌هایی بود که در مسیرهای طولانی حرکت می‌کردند. جغرافیای ایران با راه‌های طولانی کوهستانی و بیابانی، ایجاب می‌کرد که در فواصل مشخص مکان‌هایی برای استراحت، تهیه آب و آذوقه، تعویض چهارپایان و حتی مبادله کالا فراهم باشد.

 در واقع، کاروانسراها حلقه‌های حیاتی شبکه تجارت و ارتباطات ایران محسوب می‌شدند و از دل این شبکه بود که فرهنگ، زبان، هنر و حتی دین در گستره وسیعی جابه‌جا می‌شد.

کاروانسراها تنها محل استراحت نبودند؛ بسیاری از آن‌ها در دوره‌های مختلف نقش مراکز اقتصادی و اجتماعی نیز ایفا می‌کردند. در حیاط وسیع و حجره‌های اطراف کاروانسرا، بازرگانان کالاهای خود را عرضه می‌کردند و همین امر موجب رونق مبادلات محلی می‌شد. برخی کاروانسراها نیز به دلیل موقعیت جغرافیایی خود به مراکز تبادل فرهنگی و حتی سیاسی تبدیل شدند. در کرمانشاه، به دلیل قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم و همچنین راه‌های ارتباطی ایران به بین‌النهرین و آناتولی، کاروانسراها اهمیتی مضاعف داشتند.

کاروانسراها از دوره‌های کهن ساخته می‌شدند، اما اوج شکوفایی آن‌ها در دوران صفوی رقم خورد. شاه‌عباس صفوی با نگاه راهبردی به تجارت و اهمیت مسیرهای زمینی، دستور ساخت ده‌ها کاروانسرا در مسیرهای اصلی کشور را داد. کرمانشاه به عنوان یکی از گره‌های مهم ارتباطی غرب ایران، در این دوران شاهد احداث کاروانسراهای متعدد شد. پس از دوره صفویه، در عصر قاجار نیز برخی کاروانسراها مرمت یا بازسازی شدند، اما به‌تدریج با ورود وسایل نقلیه مدرن و شکل‌گیری جاده‌ها و سپس راه‌آهن، کارکرد سنتی این بناها کاهش یافت. با این وجود، ارزش تاریخی و معماری آن‌ها همچنان باقی ماند.

در استان کرمانشاه ده‌ها کاروانسرا شناسایی شده که برخی در وضعیت مطلوب و برخی نیازمند مرمت هستند. از جمله کاروانسراهای شاخص می‌توان به کاروانسرای بیستون اشاره کرد که در نزدیکی مجموعه جهانی بیستون واقع شده و به دلیل معماری ارزشمند و موقعیت استراتژیک خود، یکی از مهم‌ترین کاروانسراهای منطقه به شمار می‌رود. این کاروانسرا در دوره صفویه ساخته شده و به ثبت ملی رسیده است.

کاروانسرای ماهیدشت نیز از بناهای ارزشمند این استان است که در مسیر کرمانشاه به همدان قرار دارد و از اهمیت تاریخی بالایی برخوردار است. این کاروانسرا نیز در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

از دیگر نمونه‌ها می‌توان به کاروانسرای قصرشیرین، کاروانسرای دینور، کاروانسرای اسلام‌آباد غرب و کاروانسرای کنگاور اشاره کرد. هر یک از این بناها نه تنها بخشی از تاریخ معماری ایران را بازگو می‌کنند، بلکه نشان‌دهنده جایگاه ویژه کرمانشاه به‌عنوان گذرگاه فرهنگی و تجاری بوده‌اند.

بخش مهمی از کاروانسراهای کرمانشاه در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند و این امر نشان‌دهنده توجه به ارزش‌های تاریخی آن‌هاست. با این حال، حفاظت و مرمت این بناها نیازمند برنامه‌ریزی جدی است؛ چراکه برخی از آن‌ها به دلیل فرسایش طبیعی و بی‌توجهی دچار آسیب شده‌اند. خوشبختانه طی سال‌های اخیر سازمان میراث فرهنگی استان پروژه‌هایی برای مرمت کاروانسراهای مهم به‌ویژه در بیستون و ماهیدشت آغاز کرده است.

امروزه کاروانسراها تنها یادگارهای خاموش گذشته نیستند؛ بلکه می‌توانند به قطب‌های گردشگری فرهنگی تبدیل شوند. تجربه برخی استان‌ها نشان داده که بازسازی و تغییر کاربری کاروانسراها به اقامتگاه‌های سنتی، رستوران‌ها و مراکز فرهنگی می‌تواند هم در حفاظت از بنا مؤثر باشد و هم برای اقتصاد محلی سودمند واقع شود. با توجه به اینکه کرمانشاه دروازه ورود به عراق و نقطه اتصال گردشگران داخلی و خارجی است، استفاده از ظرفیت کاروانسراها در رونق صنعت گردشگری می‌تواند نقشی کلیدی ایفا کند.

نویسنده: عزیز مصطفایی؛ دانش‌آموخته دکترای مردم‌شناسی