به گزارش شبکه اطلاع‌رسانی «مرصاد»؛ طرح انتقال آب سامانه گرمسیری، یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های آبی کشور است که با هدف احیای اراضی کشاورزی مناطق محروم غرب ایران و به‌ویژه استان کرمانشاه، با تأکید بر تحقق عدالت اجتماعی در حوزه منابع طبیعی و کشاورزی، در دستور کار قرار گرفت. 

این طرح ملی که با تدبیر مقام معظم رهبری کلید خورد، قرار بود نجات‌بخش هزاران هکتار از اراضی خشک و مستعد منطقه باشد؛ اما در عمل، به‌ویژه در شهرستان گیلانغرب، هنوز خروجی مؤثری برای مردم و کشاورزان به همراه نداشته است. 

کارکرد اصلی سامانه گرمسیری چیست؟ 

سامانه گرمسیری با هدف انتقال آب سدهای غرب کشور نظیر سد آزادی و سد شهید شیرودی به مناطق مرزی از طریق شبکه‌های گسترده لوله‌گذاری و کانال‌های مهندسی‌شده طراحی شد. 

قرار بود این طرح، آب را به‌صورت مستقیم و با حداقل اتلاف، به دست کشاورزانی برساند که زمین‌هایشان سال‌ها از بی‌آبی رنج برده‌اند. اما در گیلانغرب، به جای این انتقال مستقیم، شاهد اجرای طرح‌هایی هستیم که آب را از طریق دایک‌های خاکی فرعی و ناقص به اراضی تزریق می‌کنند؛ تصمیمی که از منظر فنی و مدیریتی جای دفاع ندارد. 

آیا دایک خاکی راهکار مناسبی است؟ 

پاسخ روشن است: خیر. دایک‌های خاکی، علی‌رغم اینکه در برخی شرایط اضطراری می‌توانند انتقال موقت آب را ممکن سازند، راهکاری منسوخ و ناکارآمد در مدیریت مدرن منابع آبی محسوب می‌شوند. 

این دایک‌ها مستعد نشست، ترک، نفوذپذیری بالا و تبخیر چشمگیر هستند. طبق گزارش‌های تخصصی، در انتقال از طریق دایک‌های خاکی در مناطق گرم و خشک، تا ۴۰ درصد از حجم آب در مسیر از دست می‌رود؛ این یعنی تبخیر سرمایه ملی. 

چه بر سر کیفیت آب می‌آید؟ 

افزون بر اتلاف کمی، کیفیت آبی که در چنین مسیرهایی جریان می‌یابد نیز به‌شدت کاهش می‌یابد. ورود رسوبات، تماس با خاک‌های آلوده، رشد جلبک‌ها و گرم‌شدن آب در مسیرهای غیرپوشش‌دار، سبب می‌شود آبی که به زمین کشاورز می‌رسد، دیگر آن آب سالم و قابل‌استفاده اولیه نباشد. چنین آبی نه‌تنها بازدهی زمین را کاهش می‌دهد بلکه می‌تواند سبب تخریب خاک، شور شدن اراضی، و پایین آمدن بهره‌وری کشاورزی شود. 

نقض عدالت آبی در گیلانغرب

در حالی که شهرستان‌های مجاور با اجرای بخش‌هایی از این سامانه توانسته‌اند به‌صورت نسبی از آن بهره‌مند شوند، مردم گیلانغرب همچنان منتظرند. 

روستای‌هایی نظیر ویژنان، چله و گواور، با دارا بودن اراضی مستعد، همچنان چشم‌انتظار اجرای اصولی این پروژه‌اند؛ انتقال غیرمستقیم و ناقص آب به این مناطق، چیزی جز تضییع حقوق تاریخی و ملی این مردم نیست. 

کُندی مزمن مطالعات و اجرا

یکی از عوامل اصلی تأخیر در بهره‌برداری صحیح از سامانه گرمسیری در گیلانغرب، روند کند مطالعات، بازنگری‌های تکراری وعدم تصمیم‌گیری قاطع و علمی بوده است. 
در حالی که زیرساخت‌های اصلی طرح در بسیاری از مناطق دیگر به بهره‌برداری رسیده‌اند، مطالعات مربوط به گیلانغرب هنوز درگیر اما و اگرهای مهندسی و مالی است. 
چنین تأخیرهایی نه‌تنها باعث کاهش اعتماد عمومی شده، بلکه هزینه‌های نگهداری و به‌روزرسانی پروژه را نیز افزایش داده است. 

لزوم بازنگری در برنامه‌ریزی‌های موجود

اگرچه اجرای مرحله‌ای طرح در برنامه اولیه سامانه پیش‌بینی شده بود، اما لازم است برای مناطق خاصی چون گیلانغرب، رویکرد جداگانه، جامع و فنی اتخاذ شود. این مناطق به‌دلیل ویژگی‌های خاص اقلیمی، سطح بالا و پیوسته تبخیر، و فاصله زیاد از منابع سدها، به هیچ‌وجه نباید در قالب روش‌های عمومی مانند دایک خاکی گنجانده شوند. 

سفر مسئولان، امید یا تکرار؟ 

سفر معاون وزیر نیرو و رئیس حوزه آبریز کرخه و نوار مرزی غرب کشور، به منطقه خصوصاً گیلانغرب، با امیدهای تازه‌ای از سوی مردم همراه شده است. 

کشاورزان و فعالان محلی، این سفر را فرصتی برای بیان مطالبات خود و آگاه‌سازی مسئولان از واقعیت‌های میدانی می‌دانند؛ اما امید است این سفر به تصویب یک برنامه اجرایی عملیاتی بینجامد، نه صرفاً به مجموعه‌ای از وعده‌ها و بازدیدهای نمادین. 

ضرورت ورود نهادهای نظارتی و علمی

برای جلوگیری از ادامه این چرخه ناکارآمدی، لازم است نهادهایی مانند سازمان بازرسی کل کشور، دیوان محاسبات و همچنین انجمن‌های تخصصی حوزه منابع آب، ورود جدی‌تری داشته باشند؛ همچنین، باید مطالعات قبلی با حضور تیم‌های فنی مستقل مورد بازنگری قرار گیرد. 

تجربه جهانی چه می‌گوید؟ 

در کشورهای پیشرو در مدیریت آب مانند استرالیا، هند یا حتی برخی کشورهای حاشیه خلیج فارس، روش‌های انتقال فرسوده مانند دایک خاکی سال‌هاست کنار گذاشته شده‌اند و جای خود را به لوله‌کشی تحت فشار، سیستم‌های هوشمند، و کنترل نشت داده‌اند. 

چرا ایران با داشتن دانشگاه‌های معتبر و مهندسان توانمند، نباید از این تجربه‌ها استفاده کند؟ 

بهای توسعه‌نیافتگی در کشاورزی

بدون تأمین پایدار آب، هیچ طرح اشتغال‌زایی، افزایش بهره‌وری، یا اصلاح الگوی کشت به سرانجام نخواهد رسید. کشاورزی گیلانغرب امروز در آستانه نابودی کامل نیست؛ اما اگر فرصت سامانه گرمسیری به نتیجه نرسد، فردا ممکن است این هشدار تبدیل به واقعیت شود. 

فناوری روز، راه نجات آینده

پیشنهاد کارشناسان حوزه آب، اجرای خطوط لوله تحت فشار، ایجاد مخازن ذخیره در ارتفاع، استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر برای پمپاژ، و ایجاد شبکه هوشمند توزیع آب است. تمام این راهکارها به‌جای تزریق آب به دایک‌های خاکی، می‌تواند به شکل عادلانه و با بهره‌وری بالا، مردم را به حق‌شان برساند. 

وظیفه رسانه و نخبگان محلی

رسانه‌های محلی، خبرنگاران، اساتید دانشگاه و فعالان اجتماعی منطقه باید سکوت را کنار گذاشته و با تحلیل‌های تخصصی و مستند، صدای مردم را به گوش مرکز تصمیم‌گیری برسانند؛ بی‌تردید، اطلاع‌رسانی دقیق و مستمر، نقش بسزایی در جلب توجه مسئولان ایفا خواهد کرد. 
  
و اما کلام آخر 

اگر قرار باشد سامانه گرمسیری در گیلانغرب نیز همان‌گونه که وعده داده شده، موجب عدالت و توسعه شود، چاره‌ای جز بازنگری اساسی در نحوه توزیع آب به دور از تصمیمات غیرتخصصی و غیرفنی که به اتلاف سرمایه و تضییع حقوق مردم این دیار می‌انجامد، وجود ندارد. 

انتقال مستقیم، پایدار، و باکیفیت، تنها راهکار واقعی برای احیای کشاورزی منطقه است؛ مردم این منطقه مستحق بهره‌مندی نقد، کامل و مؤثر از این نعمت خدادادی هستند، نه سهمیه‌هایی که در مسیر فرسوده و بی‌ثمر، به باد می‌روند. 

نویسنده: مجتبی جنگلی‌نیا؛ فعال رسانه‌ای